भिवंडी : सावित्रीबाई फुले हे भारतीय इतिहासातील एक असामान्य नाव आहे. त्या केवळ भारतातील पहिल्या महिला शिक्षक नव्हेत, तर त्या समाज सुधारक, स्त्री हक्क कार्यकर्ता आणि सशक्तिकरणाच्या एक प्रेरणास्थान होत्या. 19व्या शतकातील रूढीवादी समाजात त्या महिलांच्या शिक्षणासाठी आणि समाजातील अन्यायाविरुद्ध लढण्यासाठी पुढे आल्या. त्यांचे कार्य आजही प्रेरणादायक आहे आणि समाजातील जागरूकतेला चालना देत आहे.
भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका सावित्रीबाई फुले यांची 194 वी जयंती श्री. इंद्रपाल बाबुराव चौघुले विधी महाविद्यालयात. शुक्रवार दि. 3 जानेवारी रोजी फुल व पुष्पहार अर्पण करुन साजरा करण्यात आली. तसेच प्राचार्य ॲडव्होकेट डॉ. गायत्री पाटील, सहायक प्राध्यापक ॲडव्होकेट अंबर जोशी, सहायक प्राध्यापक ॲडव्होकेट डॉ. स्वप्निल पाटील, सहायक प्राध्यापक ॲडव्होकेट सायली ठाकूर, सहायक प्राध्यापक ॲडव्होकेट वीणा कोंडा, ग्रंथपाल अलका ढगे तसेच विधी महाविद्यालयाचे कर्मचारी व विद्यार्थी उपस्थित होते. विधी महाविद्यालयाचे विद्यार्थी मुकेश यादव यांनी शायरी तसेच सृष्टी घोडविंदे, राजेंद्र नागे, योगेश्वरी म्हात्रे, अनुष्का भगत, वजिहा बुबेरे यांनी सावित्रीबाई फुले यांच्याबद्दल माहितीपट व कवितेच्या आधारे छान असे सादरीकरण केले. तसेच अभिषेक शिंदे यांनी संपूर्ण कार्यक्रमाचे छायाचित्रण केले.
जयंतीच्या निमित्ताने क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले यांनी केलेल्या कार्याची माहिती विधी महाविद्यालयात शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना देण्यात आली. सावित्रीबाई फुले या भारताच्या पहिल्या शिक्षिका मानल्या जातात. लिहिणे-वाचणे तर सोडाच, महिलांना घराबाहेर पडणेही अवघड असताना त्यांनी ही अविश्वसनीय कामगिरी केली. सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म 3 जानेवारी 1831 रोजी सातारा जिल्ह्यातील नायगाव या छोट्याशा गावात झाला. त्यांचा जन्म एका दलित कुटुंबात झाला. सावित्रीबाई केवळ समाजसुधारकच नव्हत्या, तर त्या तत्त्वज्ञ आणि कवयित्रीही होत्या. त्यांच्या कवितांमध्ये प्रामुख्याने निसर्ग, शिक्षण आणि जातीव्यवस्था नष्ट करण्यावर भर देण्यात आला होता. देशात जातिव्यवस्था शिगेला पोहोचली असताना त्यांनी आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन दिले.
महिला सक्षमीकरणाची खरी नायिका
खर्‍या अर्थाने सावित्रीबाई या महिला सक्षमीकरणाच्या नायिका होत्या. 1852 मध्ये त्यांनी महिलांच्या हक्कांसाठी आवाज उठवण्यासाठी महिला सेवा मंडळाची स्थापना केली. बालविवाह, हुंडा, सती, भ्रूणहत्या आणि महिलांना पुरुषांपेक्षा हीन ठरवण्याच्या कोणत्याही प्रयत्नांना कडाडून विरोध केला. विधवा पुनर्विवाहावर भर दिला. शारिरीक अत्याचारामुळे गरोदर झालेल्या विधवा, लैंगिक अत्याचार झालेल्या मुली आणि अनाथ झालेल्या महिलांच्या रक्षणासाठी आश्रम स्थापन करण्यात आले.
चिखलफेक सहन करावी लागली
घरातून बाहेर पडल्यानंतर या जोडप्याला मित्र उस्मान शेख आणि त्याची बहीण फातिमा बेगम शेख यांचा आधार मिळाला. सावित्रीबाई आणि फातिमा यांनी एकत्र पदवी प्राप्त केली. या दोघांनी 1849 मध्ये शेख यांच्या घरी पहिली शाळा उघडली. 1850 मध्ये सावित्रीबाई आणि ज्योतीबा यांनी आणखी दोन शाळा उघडल्या. पुढे 1852 पर्यंत एकूण 18 शाळा सुरू झाल्या. सुरुवातीला नऊ मुली पुण्यात शाळेत पोहोचल्या. त्यानंतर 25 तारखेला तेथील इतर तीन शाळांसह 150 मुली शिक्षणासाठी घरातून बाहेर आल्या. पण हे सर्व इतके सोपे नव्हते.
भारतातील सर्वात आदरणीय महिला शिक्षिकांपैकी एक, सावित्रीबाईंनी आपले जीवन संपूर्णपणे शिक्षणाद्वारे महिला आणि अस्पृश्यांच्या उन्नतीसाठी समर्पित केले. त्यांच्याविषयी थोडक्यात जाणून घेऊयात.
सावित्रीबाई फुले यांचे प्रारंभिक जीवन
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म 3 जानेवारी 1831 रोजी महाराष्ट्रातील नायगाव या गावात झाला. त्यांचे वडील खंडोजी नेवशे आणि आई लक्ष्मी हे शेतकरी होते. त्यांचा जन्म एका गरीब कुटुंबात झाला, जिथे मुलींच्या शिक्षणाकडे फारसे लक्ष दिले जात नसे. त्या काळात मुलींचे शिक्षण हे एक दुर्लक्षित मुद्दा होता आणि तशाच परिस्थितीत त्या वाढल्या.
सावित्रीबाई फुले यांचा विवाह 9 वर्षांच्या वयात ज्योतीराव फुले यांच्याशी झाला. ज्योतीराव फुले हे त्या काळातील एक महान समाजसुधारक होते. त्यांचा विचार आणि कार्य त्या काळाच्या विचारधारेपासून पूर्णपणे वेगळे होते. त्यांनी सावित्रीबाई फुले यांना शिक्षणाची गोडी लागवली आणि त्यांच्याच सहाय्याने सावित्रीबाईने शिक्षण घेणारी प्रवास सुरू केली. त्याच्या पतीच्या मदतीने त्या वाचन, लेखन शिकल्या, जे त्या काळी महिला शिक्षणाच्या संदर्भात एक क्रांतिकारी घटना होती.
महिलांच्या शिक्षणाची सुरुवात
सावित्रीबाई फुले यांनी शिक्षणाचे महत्व ओळखले आणि त्यामध्ये सशक्त विचार करून त्यांनी १८४८ मध्ये पुण्यात मुलींच्या शिक्षणासाठी भारतातील पहिली शाळा सुरू केली. यामध्ये सावित्रीबाई फुले पहिल्या महिला शिक्षक म्हणून काम करू लागल्या. शाळेचे उद्दिष्ट होतं – मुलींना शिक्षण देणे आणि त्यांना समाजात समानतेचे स्थान मिळवून देणे.
शाळेच्या मार्गावर त्यांना अनेक अडचणी आणि विरोधाचा सामना करावा लागला. पिढ्यांपासून अस्तित्वात असलेल्या रूढी आणि परंपरांनी त्यांना आघात केला. लोकांच्या मनातील असंस्कृत आणि निंदनीय मानसिकतेमुळे, त्यांना शाळेत जात असताना माती, गोमूत्र आणि दगड फेकले जात होते. तरीही, सावित्रीबाई फुले यांच्या मनात शिक्षणाची गोडी लागलेली होती आणि त्या लढाईत हार मानली नाहीत.
सामाजिक सुधारणा आणि जातिवाद विरोध
सावित्रीबाई फुले यांचा कार्यक्षेत्र फक्त शिक्षणापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी समाजातील अनेक रूढी, परंपरा आणि चुकीच्या प्रथांचा विरोध केला. त्यांना बालविवाह, विधवा पुनर्विवाह, आणि जातिवाद या विषयांची खूप काळजी होती. त्यांनी समाजात जातिवाद आणि वर्गभेद उखडून टाकण्याचा प्रयत्न केला.
त्यांनी आणि जयंतीराव फुले यांनी एकत्र येऊन १८५३ मध्ये विधवांसाठी आश्रयगृह सुरू केले. यामध्ये विधवांना आश्रय मिळाला, त्यांना पुनर्विवाहाची संधी दिली आणि समाजातील अन्यायाच्या विरोधात आवाज उठवला. याशिवाय त्यांनी दलित समाजासाठी, महिला आणि पुरुषांच्या समानतेसाठी तसेच शिक्षणाच्या समानतेसाठी मोठे योगदान दिले.
सामाजिक सेवेसाठी झोकलेले जीवन
सावित्रीबाई फुले यांचे जीवन केवळ शिक्षणासाठी नव्हे, तर समाजसेवेसाठीही समर्पित होते. 1897 मध्ये भारतात प्लेग महामारी पसरली होती. त्या वेळी, सावित्रीबाई फुले यांनी रुग्णांची सेवा करण्यासाठी आपल्या आयुष्याचा मोठा भाग घालवला. त्यांनी अनेक प्लेग रुग्णांची काळजी घेतली आणि त्यांना मदतीसाठी योग्य उपचार दिले. त्या या सेवेमध्ये स्वतःही प्लेगच्या रोगाने बाधित झाल्या आणि 10 मार्च 1897 रोजी त्यांचे निधन झाले.
सावित्रीबाई फुले यांचे वारसा
सावित्रीबाई फुले यांचे कार्य केवळ आजच्या पिढीसाठी नाही, तर त्या नंतरच्या पिढ्यांसाठीही प्रेरणा देणारे आहे. त्यांचे शिक्षण, त्यांचे सामाजिक कार्य, आणि स्त्रीच्या हक्कांसाठी केलेली लढाई ही ऐतिहासिक आहे. आज अनेक शाळा, महाविद्यालये आणि सरकारी योजना त्यांचे कार्य मान्य करत आहेत. त्यांचा आदर्श आणि विचार समाजातील प्रत्येक स्तरावर पोहोचले आहेत.
सावित्रीबाई फुले यांची प्रेरणा
सावित्रीबाई फुले यांचे जीवन हे समर्पण, संघर्ष आणि धैर्याचे प्रतीक आहे. त्यांच्या कार्यामुळेच महिलांना शिक्षणाचा अधिकार मिळाला आणि समाजातील अनेक चुकीच्या प्रथांचे अंत होऊ लागले. त्यांनी शिकवले की, “शिक्षण हेच समाजातील बदल घडवू शकते”. त्यांनी दाखवले की समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला समान हक्क मिळायला हवा आणि त्यासाठी सर्वांनी एकत्र येऊन प्रयत्न करायला पाहिजे.
थोडक्यात माहिती
सावित्रीबाई फुले यांचे कार्य केवळ त्या काळापुरते मर्यादित नव्हते, तर ते आजही जागतिक स्तरावर प्रेरणा देणारे आहे. त्यांनी समाजातील प्रत्येक स्तरातील लोकांना शिक्षण आणि समानतेच्या अधिकाराची शिकवण दिली. त्यांचे योगदान महिलांच्या सशक्तीकरणाच्या लढाईत अनमोल आहे. आज देखील, त्यांच्या कार्याच्या वाचनाने आणि विचारांनी आपल्याला एक मोठा संदेश मिळतो.
सावित्रीबाई फुले यांचे जीवन हे एक आदर्श आहे, जो आजही समाजाच्या सर्व स्तरांवर प्रभाव टाकतो. त्यांच्या कामातून शिकूनच आपण समतामूलक समाज निर्माण करू शकतो.